Onlangs schreven we een artikel voor het Duitse magazine ‘Demenz’ over dementie. Onderaan vind je het orginele artikel. Dit is de vertaling.

‘De rekenmeneer’, noemt Neeltje Meerman een van de bewoners van een verpleeghuis in Den Haag waar zij vanuit KOO-kunstonderwijsorganisatie kunstworkshops geeft. De norse man was vroeger wiskundeleraar en zijn interesse lag bij getallen, absoluut niet bij kunst. Met tegenzin deed hij mee aan Neeltjes creatieve workshop en na een paar strepen op papier te hebben gezet, mopperde hij: “Ik had het niet moeten doen.” De keer erop uitte hij zijn onvrede door een vel papier van de stapel te pakken, deze in zijn mond te stoppen en op te eten. Neeltje liet zich niet uit het veld slaan. Sterker nog, ze zag er uitdaging in om juist ook deze meneer plezier te geven in kunstbeleving. Ze haalde alles uit de kast: maakte voorbeelden met cijfers, gebruikte gekleurde stroken papier en bedacht simpele puzzels. Ze vroeg nooit of hij mee wilde doen, die beslissing lag uiteraard bij hem. Maar ze zag hoe de interesse van de rekenmeneer met de week meer gewekt werd en hoe hij zelfs plezier kreeg in de activiteiten.

Wanneer mensen met vergevorderde dementie genoodzaakt zijn in een verpleeghuis te gaan wonen, zijn zij nog steeds, of steeds meer, gevoelsmensen en is hun leven nog niet voorbij! Een fijne tijdsbesteding en een mooie en zinvolle kunstbeleving dragen duidelijk bij aan de kwaliteit van deze levensfase.

Sinds 2018 bestaat KunstKnuffel, een bijzonder kunstproject van KOO kunstonderwijsorganisatie, dat in samenwerking met zorginstelling Florence tot stand is gekomen. In de verpleeghuizen van Florence worden voor bewoners van de afdelingen psycho-geriatrie (dementie) en somatiek (fysieke aandoeningen), kunstzinnige activiteiten op maat georganiseerd. Florence stelt zich ten doel de bewoners zoveel en zo lang mogelijk het leven te laten leiden dat hen lief is. KOO organiseert kunstonderwijs, juist waar dat niet vanzelf gaat. 

Uit onderzoek is bekend dat mensen met dementie dezelfde dingen voor hun levensgeluk belangrijk vinden als wij:

• goede sociale relaties,
• zingeving,
• gezondheid,
• een positief zelfbeeld,
• vrijheid & zelfstandigheid,
• plezier beleven aan activiteiten

Al deze elementen bepalen samen de kwaliteit van leven. Kunstbeoefening raakt al deze verschillende aspecten en de persoonlijke begeleiding van een ervaren kunstdocent draagt nog eens extra bij aan de positieve impact van kunstbeoefening.

‘De wereld verandert voor ons allen in hoog tempo; we moeten allemaal creatief zijn en worden om mee te blijven bewegen. Creativiteit brengt bezieling, geestdrift, elan en enthousiasme voort en voor de mensen die daar mee te maken hebben betekent dat dat ze gezonder in hun hoofd en hart worden. Positieve gezondheid zie je in iemands ogen, in de blik, in het gezicht. ‘ *   

De ervaring leert dat KunstKnuffel niet alleen voor de bewoners waardevol is, maar ook voor familie, mantelzorgers en de verzorging. De werkstukken en muzikale uitingen zijn zeer persoonlijk en vaak verrassend en ontroerend.  

Wekelijks bezoek met de kunstkar

Overtuigd van de relevantie van kunstbeleving en -beoefening en schoonheid, ook al is het in het moment, bezoeken kunstdocenten wekelijks de bewoners in een verpleeghuis en gaan met hen aan de slag met muziek en beeldende activiteiten. Dat gebeurt in groepsverband of op individuele basis. Hierbij wordt steeds gekeken naar wat de bewoner op dat moment wil en kan, waardoor er ruimte is voor individuele beleving en verbinding. 

“Vandaag heb ik gewerkt met mevrouw F. Door individueel contact en de rustige omgeving was zij meer geconcentreerd en de doorgaans wat sombere vrouw genoot zichtbaar van de aandacht. Ik hielp haar met het maken van tekenbewegingen, waarna ze de beweging, voor steeds korte duur, zelf herhaalde.”

De docent heeft een kar vol materialen, de kunstkar, en bezoekt daarmee de huiskamers. De werkstukken worden bewaard in mappen en foto’s ervan worden gedeeld met familie. Soms resulteert het project in een expositie waar de kunstwerken trots uitgestald of opgehangen worden, een andere keer zijn de prachtige resultaten terug te zien op gedrukte kaarten. Aan het samen muziek maken doen ook graag mantelzorgers, vrijwilligers of zorgpersoneel mee. Verpleeghuizen vullen zich met zang of het geluid van kleine ritme-instrumentjes. Het is niet uniek als er zelfs een dansje gewaagd wordt.

Carmen van Haren is muziekdocent bij KOO en zij verleidt mensen naast het meezingen en meespelen ook om even dirigent te zijn. Ze gebruikt daarvoor het mooie en grootse geluid van De Parelvissers. De activiteit wordt daarmee heerlijk fysiek omschrijft ze: “armen in de lucht, grote en kleine bewegingen, hier en daar wat extra voetenwerk met de toevoeging van een bescheiden opera-kreet.” Dit zijn uiteraard die bewoners die in staat zijn om nog zo energiek mee te doen. Er zijn ook bewoners die stiller zijn en geestelijk ‘verder weg’. Carmen merkt dat zij toch ook meedoen, als is het op hun eigen manier: “Met een klein slagje op een tamboerijn of belletje of met gesloten ogen zacht meedeinend, de mond soms meebewegend. De middag kent schoonheid voor wie waarneemt.”

Professionele kunstdocenten 

KOO werkt met een grote groep professionele kunstdocenten die naast hun docentschap ook kunstenaar zijn. De bijzondere, kwetsbare doelgroep is gebaat bij de aanpak van deze professionele kunstdocenten. Het kunstproject betreft nadrukkelijk geen therapie, maar actieve kunstbeoefening. De rol van de kunstdocent bestaat uit het initiëren van passende activiteiten en het enthousiasmeren en soms verleiden van de bewoners om mee te doen. De eigen inbreng als kunstenaar is juist hierbij extra waardevol! 

“Voor mezelf is het een creatieve uitdaging, mooi dat het zo moeilijk was in het begin, want anders had ik nooit geweten hoe bijzonder het was. Ik zoek de grenzen van de mogelijkheden op en kijk per persoon wat iedereen nodig heeft.”

Neeltje Meerman (intro) over de rekenmeester.

De docenten hebben ervaring en affiniteit met de doelgroep en KOO biedt hen regelmatig scholing aan; over het ziektebeeld dementie en over de inhoud van de activiteiten. Ook het delen van ervaringen en ideeën tussen docenten onderling is zinvol en belangrijk. Deze heeft KOO verzameld in een handboek vol informatie en tips. 

De sleutel tot succes

Een project als KunstKnuffel is vooral succesvol als het ‘van iedereen’ is. Van de bewoner tot de directie van de zorginstelling moet men het belang en het plezier ervaren. De zorgmedewerkers hebben naast de kunstdocent een centrale rol. Zij kennen de bewoners heel goed en kunnen dat enerzijds gebruiken om hen te stimuleren en voor te bereiden. Anderzijds kunnen de zorgmedewerkers belangrijke informatie over de bewoners delen met de docent.

Over de (culturele) achtergrond, familie, opleiding, belangstellingen enzovoort; zo wordt de activiteit heel persoonlijk en kan de bewoner echt geraakt worden en soms verborgen herinneringen bereiken. 

‘Door kunstenaars in de zorgwereld te plaatsen ontstaat er een situatie die voor alle partijen vruchtbaar is: voor de ouderen (aandacht en energie), voor de zorginstelling (imago en publiciteit) voor de kunstenaar (werkgelegenheid en statusverbetering) en voor de maatschappij als geheel (bijdrage aan de oplossing van het maatschappelijk probleem van dementie en ouderenzorg)’* 

Lieke de Liefde, coördinator bij Florence, is erg enthousiast over het project KunstKnuffel. In twee verpleeghuizen in Den Haag waar ouderen met een ernstige vorm van dementie wonen, komen de KunstKnuffel-docenten twee keer per week langs. De ene keer met een kar vol muziekinstrumenten, de andere keer met een kar met kunstzinnige materialen zoals verf, krijt en potloden etc. Ter plekke wordt bekeken wat er die dag op het programma staat. De kunstdocent speelt namelijk in op de sfeer die op dat moment onder de bewoners, medewerkers en vrijwilligers heerst. Zo is het echt een activiteit op maat. Dit zorgt voor ongedwongenheid, waardoor bewoners die soms nog geen zin hadden, toch opstaan en spontaan meedoen. “Ik vind het geweldig om te zien hoe goed de docenten onze bewoners aanvoelen. Samen muziek maken of schilderen is ook leuk, het geeft energie en zorgt voor verbinding tussen mensen! Binnenkort gaat de KunstKnuffel in een derde verpleeghuis van Florence van start. En ja, dit smaakt naar meer!”

De toekomst van KunstKnuffel

Om de uitvoer van het project mogelijk te maken worden fondsen geworven. Hoewel voor iedereen het belang en het effect van een dergelijk project duidelijk is, is het nog niet mogelijk om structurele financiering via bijvoorbeeld de zorgverzekeraars te realiseren. Er wordt landelijk veel onderzoek gedaan om de onderbouwing daarvoor aan te kunnen reiken. 

KOO laat zich ook inspireren door de vele andere projecten en organisaties die zich inzetten voor deze doelgroep. KOO werkt graag mee aan het breed uitwisselen van expertise en ervaringen, binnen Den Haag maar ook landelijk en zelfs internationaal. 

KOO en Florence zijn trots op dit mooie project en zijn van plan om het nog vele jaren, op zoveel mogelijk locaties voort te zetten. Zo kan iedereen in een verpleeghuis, zelfs de rekenmeester, plezier beleven aan kunst, juist waar dat niet vanzelf gaat.

*Hein Walter: De creatieve samenleving 

Geschreven door Clara Mesdag en Anne Steenbergen